حمله اعراب به ایران و رویارویی اعراب مسلمان با سپاهیان ساسانی در قرن هفتم میلادی مصادف با سال ۳۰ هجری شمسی اتفاق افتاد. مجموعه حملاتی که توسط اعراب به شاهنشاهی ساسانی می‌شد درنهایت با کشته شدن یزدگرد سوم در سال ۶۵۱ میلادی باعث سقوط کامل پادشاهی ساسانی شد. جنگ‌هایی که بین ایرانیان و اعراب در گرفته ازلحاظ سیاسی، تاریخی، مذهبی و فرهنگی اهمیت زیادی دارند. اما هدف ما از نگارش این مقاله بررسی جنبه تاریخی این جنگ‌ها است.
اعراب مسلمان در چه سالی به ایران حمله کردند؟
معمولاً این سؤال مطرح می‌شود که حمله اعراب به ایران در چه سالی بود و چه مدت طول کشید تا ایران تحت قلمرو خلافت اسلامی قرار بگیرد؟ نخستین جنگ بین شاهنشاهی ساسانی و مسلمانان عرب در سال ۶۳۳ میلادی درگرفت. جنگ در زمان خلیفه دوم مسلمانان، یعنی عمر بن خطاب رخ داد. حدود ۱۸ سال طول کشید تا حکومت ایرانیان تحت سلطه مسلمانان درآید و زمانی که خلفای اسلامی توانستند ایران را به‌صورت کامل فتح کنند، دومین خلیفه از خلفای راشدین یعنی عمر حکومت اسلامی را به عهده داشت. اولین رویارویی بین سپاه ساسانی و اعراب مسلمان در واقعه ذی قار بود. بعدازاین رویارویی جنگ‌های مهم دیگری چون جنگ‌های قادسیه، جنگ جلولاء و نهاوند درگرفت و درنهایت امپراتوری ساسانی شکست خورد.
وضعیت ایران در زمان حمله اعراب چگونه بود؟
جامعه ایرانی در دوران حکومت ساسانی و در سال‌های نهایی دچار آشفتگی و التهاب شده بود. بعد از کشته شدن خسرو پرویز در سال ۶۲۸ میلادی، کشمکش‌های داخلی بر سر پادشاهی و سلطنت افزایش پیدا کرده بود و هر از چند گاهی یکی از شاهزادگان به حکومت می‌رسید. اما به‌زودی شخص دیگری جای او را می‌گرفت. این آشفتگی به حدی بود که ظرف مدت ۵ سال ۱۱ نفر به حکومت رسیدند تا درنهایت یزدگرد سوم در سال ۶۳۲ میلادی توانست حکومت را از آن خود کند. به خاطر تزلزل نظام پادشاهی و هرج‌ومرجی که در کشور افزایش پیدا کرده بود، طبقات حاکم بر جامعه دچار ضعف شده بودند.
نابرابری‌های اجتماعی و مشکلاتی مانند سخت‌گیری موبدان نسبت به پیروان ادیان دیگر باعث شده بود تا مردم عادی از دستگاه حکومتی ناراضی باشند. همین مشکلات باعث شد تا مردم هنگام حمله اعراب مسلمان از حکومت و پادشاه دفاع نکنند و خیلی زود تحت تأثیر عدالت‌خواهی مسلمانان و وعده‌های آزادی و برابری قرار بگیرند. جنگ‌هایی که بین اعراب مسلمان و ایرانیان درگرفت بعد از رحلت پیامبر اتفاق افتاد. بخش‌های عمده‌ای از ایران در زمان حکومت عمر یعنی خلیفه دوم فتح شد و مردم ایران که از دست ظلم و ستم و نابرابری پادشاهان پیشین به تنگ آمده بودند، خیلی زود اسلام را پذیرفتند.
تأثیر حمله اعراب مسلمان به ایران چه بود؟
بسیاری از متون تاریخی و منابعی که از آن دوران به‌جامانده نشان می‌دهند که چندین قرن طول کشید تا ایرانیان به دین اسلام گرویدند. بعضی از تاریخ‌نگاران نیز معتقدند ایرانیان برای در امان ماندن از کشتار اعراب و فرار از پرداخت مالیات‌های سنگینی که توان پرداخت آن را نداشتند، دین اسلام را قبول کردند. اگرچه در طول تاریخ اقوام دور و نزدیک، حملات زیادی به خاک ایران کردند. اما بیشترین تأثیر را حمله اعراب بر ایران گذاشته است.
بررسی نوشته‌های مورخان درباره تأثیر حمله اعراب به ایران بسیار متفاوت است. بعضی معتقدند که این حمله تأثیرات مثبتی داشته و بعضی دیگر معتقدند که تأثیرات منفی حمله اعراب بیشتر از مزایا و تأثیرات مثبت آن بوده است. به‌عنوان‌مثال زرین کوب در نوشته‌های خود اذعان داشته که مردمان عرب بسیار خشن و ساده‌دل بودند و رفتاری مضحک ظالمانه و گاه شگفت‌انگیز با ایرانیان داشته‌اند. ایشان معتقدند که فقط عده کمی تحت تأثیر تعالیم اسلامی در آن دوران قرار گرفته بودند و اکثر ایرانیان احساس کینه و نفرت نسبت به اعراب داشتند.
دلیل حمله اعراب مسلمان به ایران چه بود؟
بسیاری از تاریخ‌نگاران در مورد انگیزه‌ها و دلایل شروع حملات اعراب به ایران تحقیق کرده‌اند. بعضی از مورخان معتقدند که اعراب برای کسب زمین و ثروت بیشتر به ایران حمله کردند. بعضی نیز معتقدند که اعراب مسلمانان برای ترویج اعتقادات مذهبی خود این حمله را آغاز کرد. به گفته همایون کاتوزیان، علت حمله اعراب به ایران قیام اعراب مسلمانی بود که در منطقه بین‌النهرین زندگی می‌کردند و تحت کنترل حکومت ساسانی بودند. سرکوب این مسلمانان توسط پادشاهان ساسانی باعث شد تا نزاع شدیدتر شود و مسلمانان اقدام به حمله نظامی کنند.
البته بعضی از تاریخ‌نگاران مانند توماس نوبل نیز معتقدند که حمله و غارت در بین اعراب آن دوران رایج بوده است و با ورود اسلام خشونت برای مسلمانان ممنوع شده بود. اما اعراب به دنبال روزنه جدیدی برای بروز خشونت فروخورده و سنتی خود بودند و تنها راه بروز این خشونت، نظامی‌گری و حمله به کشورهای دیگر بود.
دوکر و سپیلوگل نیز معتقدند که در آن دوران حاکمان مکه می‌خواستند شبکه تجاری خودشان را گسترش دهند و به همین خاطر به کشورهای دیگر حمله می‌کردند. ریچارد فرای نیز می‌گوید انگیزه اولیه اعراب مسلمان برای حمله و فتح کشورهای دیگر، کسب غنائم بوده است. اما به‌مرورزمان با انگیزه گسترش دین حملات خود را به قلمروهای دیگر ادامه دادند.
دلیل سقوط ساسانیان بعد از حمله اعراب چه بود؟
یکی از اتفاقات مهمی که بعد از حمله اعراب به ایران اتفاق افتاد، گرفتن سرزمین‌های وسیعی در طول یک دهه بود. امپراتوری ایران خیلی زود به دست اعراب نیفتاد و این جنگ ۱۸ سال طول کشید. زیرا حکومت ساسانیان در بین مردم جایگاه خوبی نداشت و نزاع‌های مذهبی و طبقاتی که بین مردم اتفاق می‌افتاد باعث می‌شد تا تمایلی به حمایت از پادشاهی و حکومت نداشته باشند.
بی‌ثباتی سیاسی، نزاع بین اشراف و افزایش هزینه‌های جنگی که با امپراتوری روم شرقی داشتند، باعث شد تا ساسانیان ضعیف شوند. بنابراین، می‌توان گفت که عوامل داخلی یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف ساسانیان و شکست آن‌ها در برابر اعراب مسلمان بود.
زمانی که جنگ قادسیه اتفاق افتاد بسیاری از سران نظامی یزدگرد سوم او را تنها گذاشتند. به عبارتی می‌توان گفت که این خود ایرانیان بودند که با سلب حمایت از حاکمان و پادشاهان ناتوان و ظالم خود، آنان را به زیر کشیدند. بعضی از تاریخ‌نگاران مانند آن لمبتون معتقدند که وعده‌های مسلمانان برای رهاسازی توده مردم از ساختار طبقاتی تبعیض‌آمیز آن دوران، باعث به دست آوردن این فتوحات بزرگ توسط مسلمانان شد. به‌طورکلی، تمام این دلایل دست‌به‌دست یکدیگر دادند تا پادشاهی ساسانی نتواند در برابر حاکمیت اعراب مقاومت کند.
نحوه رفتار اعراب مسلمان با غیرمسلمانان ایرانی چگونه بود؟
ایرانیانی که از دین زرتشتی به دین اسلام نگرویده بودند در زمان حکومت اعراب مجبور به پرداخت جزیه یا همان مالیات اضافی بودند. اگر آن‌ها از پرداخت این مالیات سر باز می‌زدند یا باید می‌مردند یا زندانی و برده می‌شدند. حتی کسانی که جزیه را هم می‌پرداختند مورد تحقیر و توهین قرار می‌گرفتند. آن دسته از زرتشتیان ایرانی که به‌عنوان برده اسیر شده بودند درصورتی‌که دین اسلام را قبول می‌کردند، آزاد می‌شدند. اما همچنان نمی‌توانستند مانند عرب‌ها از امتیازات خاص بهره داشته باشند.
به‌طورکلی، اعراب بعد از فتح هر منطقه، شرایطی را برای مردم و حاکمان محلی قرار می‌دادند. آن‌ها یا باید مسلمان می‌شدند یا فرمانروایی مسلمانان را می‌پذیرفتند. ایرانیان می‌توانستند با پرداخت جزیه زنده بمانند و مذهب خود را داشته باشند. در برخی از موارد هم اسناد تاریخی نشان می‌دهد که بسیاری از ایرانیان از روی اجبار و زیر فشار جزیه برای پذیرش اسلام قرار داشتند و مورد شکنجه و آزار و اذیت قرار می‌گرفتند.
کلام پایانی
بررسی تاریخ حمله اعراب به ایران نشان می‌دهد که مسلمانان پس از انجام حملات بسیاری از سال ۶۳۳ میلادی تا سال ۶۵۱ موفق به فتح ایران شدند. در آن دوران پادشاهان ساسانی بر ایران حکومت می‌کردند و پس از کشته شدن آخرین پادشاه این دوره، یعنی یزدگرد سوم، ایران به دست اعراب مسلمان افتاد و حدود ۲۰۰ سال تحت حکومت آن‌ها باقی ماند.
- ۰ ۰
- ۰ نظر